С.Отгонгэрэл: Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахгүйгээр УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх боломжгүй

Хууль зүйн ухааны доктор, профессор, хуульч, өмгөөлөгч С.Отгонгэрэлтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахгүйгээр иргэдийг төлөөлж байгаа төлөөллийн тоог нэмэгдүүлж, сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх боломж бий юу?

-Хоёр тохиолдолд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулдаг. Энэ талаар эхлээд тайлбарлая. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийн 68.2-т Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүйн саналаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болно” хэмээн заасан байдаг.

Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын 51 гишүүний саналаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болно гэсэн үг л дээ. Түүнчлэн мөн заалтад “Уг санал асуулгыг Үндсэн хуулийн 25.1.16-д заасан үндэслэлийн дагуу явуулна” гэсэн байдаг.

Тэгвэл ард нийтийн санал асуулга явуулах зохицуулалт болох 25.1.16-д Монгол Улс өөрийн тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг үгүйсгэх аливаа оролдлогыг үл зөвшөөрөх бөгөөд мөнхүү зорилгоор ард нийтийн санал асуулга явуулахыг хориглоно. Сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн олонхи нь оролцсон ард нийтийн санал асуулгыг хүчинтэйд тооцож, олонхийн санал авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн гэж үзнэ” гэж байгаа юм.

Энэ заалтад хамгийн гол нь сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн олонх нь оролцсон ард нийтийн санал асуулгыг хүчинтэйд тооцно гэж заасан байна. Гурван сая 400 мянган иргэний хоёр сая нь сонгуулийн эрх бүхий иргэн гэж бодъё л доо. Тэгвэл үүний олонх гэхээр нэг саяас дээш иргэн дэмжсэн тохиолдолд ард нийтийн санал асуулгыг хүчинтэйд тооцох нь. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах дараагийн гарц нь Үндсэн хуулийн 69.1-т зааснаар УИХ-ын нийт гишүүдийн ¾ доошгүйн саналаар буюу 57 гишүүний дэмжсэн саналаар өөрчлөлт оруулах нь. Жишээ нь, 2019 оны нэмэлт өөрчлөлт, 2022 оны наймдугаар сарын давхар дээлтэй холбоотой өөрчлөлт шиг.

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахгүйгээр УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмж болох уу?

-Болохгүй. Үндсэн хуульд 21.1-д УИХ нэг танхимтай 76 гишүүнтэй байна гээд заачихсан. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байж гишүүдийн тоог нэмж болно.

-Харин сонгуулийн тогтолцоог заавал Үндсэн хуулиар бус Сонгуулийн тухай хуулиар өөрчилж болох нь гэж ойлголоо?

-Тийм. Сонгуулийн тогтолцоог Сонгуулийн тухай хуулиар өөрчлөх нь нээлттэй. Үндсэн хуулийн 21.2-т УИХ-ын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно гэсэн байгаа. Үүгээр юу хэлэх гээд байна гэхээр сонгуулийг ямар тогтолцоогоор явуулахыг зааж өгөөгүй. Ийм ч учраас 2012 оны УИХ-ын сонгууль холимог тогтолцоогоор явуулсан. Хэрвээ бид Үндсэн хуулиар сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх боломжгүй байлаа гэхэд Сонгуулийн тухай хуулиар өөрчлөх боломжтой. Манайхан мажоритар системээр улсаа ганцхан тойрог болгоод байгаа нь буруу. Европын орнууд тухайн улсыг хэдэн ч тойрогт хувааж болдог. 26 тойрог байлаа гэхэд түүнийг хэд ч хувааж болдог. Манайх 26 тойргоо бүсчилж ч юм уу эсвэл гурав хувааж болно шүү дээ.

-76-хан гишүүнтэй байх нь ард нийтийн төлөөллийг хангаж чадахгүй байна, нэмэх хэрэгтэй хэмээн нийгмийн тодорхой хэсэг дүгнэдэг. Тэгвэл заавал ҮХНӨ оруулахгүйгээр Цэцэд гомдол гаргаад ч юм уу, үүнийг шийдэх боломжгүй юу. Давхар дээлийн асуудал шиг?

-Болохгүй. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуульд анхнаасаа л 76 гишүүнтэй байхаар заачихсан. Өөрөөр хэлбэл, 76 гишүүнтэй байх заалт нь Үндсэн хуулийн суурь заалт. Цэцээр шийдвэр гаргуулбал Үндсэн хуульд халдсан үйлдэл болно. Их ч маргаан гарна. Харин давхар дээлтэй холбоотой заалт бол 2019 онд нэмэлтээр орсон заалт шүү дээ. Нэг талаас 2019 онд орсон заалт бол хязгаарлачихсан байсан. Засаглал хуваах онолын хувьд энэ заалт нь болохгүй байгаа юм. Учир нь Үндсэн хуулийн 1-р зүйлийн 1.1-д зааснаар Бүгд найрамдах улс. Үндсэн хуулийн 20.1.1-т УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн гээд заачихсан байгаа юм. Үүнээс үзвэл манай улс парламентын бүгд найрамдах улс. Парламентын бүгд найрамдах улсад Ерөнхий сайд нь хүчтэй байдаг. Сонгуулиар манай намыг сонгоорой гээд иргэдийн дэмжлэгийг аваад олонх болсон тохиолдолд сонгуулийн ялалтад нөлөөлсөн тухайн намын хүчтэй лидерүүд Засгийн газарт орж ажиллаж хариуцлагаа хүлээх ёстой. Сонгодог парламентын зарчмаар олонх болсон нам нь Засгийн газрын ажлаа давхар хийдэг. Жишээ нь, АНУ ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс. Ерөнхийлөгч нь гүйцэтгэх засаглалынхаа тэргүүн нь болдог. Гэтэл манайх дөрөв гээд хязгаарласан нь засаглал хуваах онолоор болохгүй байна хэмээн Цэц долоон үндэслэлээр тайлбарласан шүү дээ.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин